Gökyüzü gözlemlerinde kullanmak adına, hepimizin ihtiyacı olan en uygun teleskobu bulmak, bazı temel bilgileri edinmekten geçmektedir. Sizlere teleskop alırken ihtiyacınız olan kriterleri nasıl belirleyeceğinizi “Teleskop Alma Rehberi” altında anlatmak istedim. Öncelikle teleskop çeşitlerine şöyle kısaca bir bakmakta fayda var.
Kaç Çeşit Teleskop Vardır?
Teleskopları en temel anlamda optik bakımdan 3 gruba ayırmaktayız:
1-Mercekli Teleskoplar: Objektif yapısı mercekten oluşan teleskop tipidir. Teleskobun ön bölümündeki açıklığı bir mercek sisteminden oluşur. Işığın mercekten geçerek kırılmasından sonra göz merceğinde odaklanarak görüntünün elde edilmesi sağlanır. En basit teleskopların yapımında öncelikli tercih edilen yöntemdir. Fakat teleskop çapı büyüdükçe mercek yapısının uygun şartlara getirilmesi uzman bir mühendislik ve çaba gerektirir. Bu bakımdan teleskop büyüdükçe maliyeti de katlanarak büyür.
2-Aynalı Teleskoplar: Newton Tipi olarak da bilinen bu teleskopların çalışma prensipleri adından da anlaşılacağı üzere ayna sistemleri üzerine kuruludur. Işığın teleskop açıklığından geçtikten sonra teleskobun içerisindeki farklı ayna sistemleri aracılığıyla göz merceğine ulaştırılarak odaklanması sonucu görüntü elde edilir. Gökyüzü gözlemine yeni başlayanların en çok tercih ettiği teleskop tipidir. Taşınabilirliğinin kolay oluşu, basit ayna sistemlerinden oluştuğu için diğer teleskoplara oranla daha ucuz oluşu bu isteği arttırmaktadır. Ayrıca Cassegrain Tipi Aynalı Teleskop ve Coude Tipi Aynalı Teleskop olmak üzere 2 çeşit daha aynalı teleskop mevcuttur. Newton’un temel aynalı teleskobunun odak türlerinin geliştirilmiş hali olan bu tipler daha profesyonel yapıda teleskoplardır.
3-Mercekli – Aynalı (Katadioptrik) Teleskoplar: Mercek sistemleri ile ayna sistemlerinin bir arada kullanıldığı teleskoplardır. Schmidt-Cassegrain ve Maksutov-Cassegrain tipi bu teleskoplara iyi birer örnektir. Katadioptrik teleskoplar yaygın olarak bilimsel gözlem projelerinde kullanılmaktadır.
Teleskop alırken dikkat edeceğimiz etkenleri şu şekilde sıralayalım;
1-Kullanım amacı: Gezegenler, Ay ve yeryüzü gözlemleri yapılabileceği gibi, galaksi ve yıldız kümeleri gibi uzak gök cisimleri gözlemi de yapılabilir. Ayrıca dedektör kullanılarak bilimsel gözlem projesi gibi profesyonel çalışmalar da yürütülmektedir.
2-Gözlem koşulları: Bulunduğumuz bölgenin ışık kirliliğinden ne kadar uzakta olduğu, iklim ve hava koşulları, bölgenin sıcaklık, nem ve basınç değerlerinin uygunluğu gibi birkaç faktör öne çıkmaktadır.
3-Taşınabilirliği: Teleskobun ebatları kullanıcı kolaylığı açısından önemli bir noktadır.
4-Teleskop çapı: Şüphesiz en önemli kriter teleskop çapıdır. Bir teleskobun çapı ne kadar büyükse o kadar fazla ışık toplar; bu da elde edilmek istenen görüntünün o denli netleşmesini sağlayacaktır. Çok uzak gök cisimlerinin görüntülerinin elde edilmesi ancak büyük çaptaki teleskoplarla sağlanabilir.
5-Odak uzaklığı: Işığın teleskop içerisinde açıklık ile göz merceği arasında kat ettiği yol olarak tanımlayabiliriz. Odak uzaklığı büyütme oranına doğrudan etki yapar. Ayrıca odak uzaklığının artması gökyüzünde görülen alanın daralmasına sebep olur. Ancak alanın daralması bakılan bölgedeki ayrıntının artmasını sağlar. Genelde yakın gök cisimleri gözlemleri için odak uzunluğu büyük, mercek çapı küçük teleskoplar kullanılır.
6-Büyütme oranı: Büyütme oranı teleskobun yapısına, kalitesine, gücüne, çapına, odak uzaklığına ve göz merceğinin boyutuna göre farklılık gösterir. Sanılanın aksine büyütme oranı ne kadar güçlü ise teleskop o kadar iyi değildir. Büyütme oranı arttıkça görüntü netliği ve ışığı azalır. Ayrıca gök cisimlerinin maksimum büyütme ile dahi çok da farklı gözlemlenemeyeceği bir gerçektir. Temel olarak teleskobun çapının göz merceğinin çapına oranı olarak hesaplanır.
7-Ayırma gücü: Teleskobun noktasal iki ışık kaynağını birbirinden ne kadar iyi ayırabildiğinin ölçüsüdür. Radyan cinsinden hesaplanan bu değer teleskop çapına ve ışığın yapısına bağlıdır. Bu değer ne kadar küçük olursa o kadar iyidir. Bilimsel çalışmalarda kullanılan profesyonel teleskoplar için son derece önemli bir faktördür.
8-Odak oranı: Odak uzaklığından farklı olarak odak oranı; odak uzaklığının mercek çapına bölünmesiyle elde edilen orandır. Teleskopların üzerlerinde yazan f/5, f/10 gibi değerler bu tanımı ifade eder. Bir örnek verecek olursak;
Teleskop çapı=R=150 mm
Odak uzaklığı=F=750 mm
olan bir teleskobun odak oranını şu şekilde hesaplamaktayız;
odak oranı=F/R=750/150=5
yani; f/5.
9-Göz merceği çapı ve yapısı: Genelde göz mercekleri teleskoplarının yapılarına uygun olarak benzer kalite ve ölçülerde dizayn edilirler. Bunun dışında farklı göz mercekleri kullanmak kullanıcının tercihine göre de farklılık gösterir. Teleskobun değiştirilebilir bir parçası olan göz merceğinin kalitesini belirlemek bütçenize kalmışken, mercek çapının küçülmesi görüntünün büyüme oranını arttırır. Birkaç türden bahsetmek gerekirse Kellner ve RKE tipi gözmercekleri fiyatlarının çok yüksek olmamasına karşın görüntü kaliteleri hiç fena değildir. Yaygın olarak kullanılan Plossl ve Barlow mercek türlerini de hatırlatmakta fayda var.
Bunlara Ek Olarak;
Teleskopların montajı da en az teleskopların kalitesi ve yapıları kadar önemli bir durumdur. Alacağımız teleskop ayak yapısının yere sağlam olarak basması, titreşime ya da rüzgar gibi etkenlerden dolayı devrilmelere karşı dayanıklı olması çok önemlidir. Bunun dışında kısaca değinmek gerekirse teleskopları montaj türlerine göre 2 ana tipe ayırıyoruz:
a-Altazimuth (Ufuksal) montaj: Bu montaj türünde bildiğimiz tripod görevini yapmaktadır. Yani yatay eksende sağa ve sola, düşey eksende yukarı ve aşağı hareket etmektedir. Altazimuth montaj rahatlıkla her yöne dönebildiği için daha çok yeryüzü gözlemleri için uygundur.
b-Ekvatoryal montaj: Gökyüzü koordinatlarına göre hareket edebilen montaj türüdür. Yalnızca bir eksende yapacağımız hareket ile gökyüzündeki cismin rahatlıkla takibi sağlanabilmektedir. Saat koordinat sistemine göre hareket ediyor olması, Dünya’nın günlük hareketi sonucu kendi ekseni etrafındaki dönüşünü gözlemlerimize aktarabilmemizi sağlar.
Teleskop Çeşitlerinin Avantajları ve Dezavantajları
Mercekli Teleskopların Avantajları
- Dizaynı basit olduğu için kullanımı kolay ve güvenlidir
- Çok az bakım gerektirirler
- Objektif açıklığı büyük olanlar ay, gezegen ve çift yıldız gözlemi yapmak için idealdirler
- İkinci bir aynaları olmadığı için görüntü kalitesi oldukça iyidir
- Uzaktaki yeryüzü cisimlerini gözlemlemek için kullanılabilirler
- Optik tüpe sahip oldukları için hava akımları (türbülans) çok azdır ve bundan pek etkilenmezler
- Renk sapınçlarının giderilmesi akromatik mercekli olanlarda iyi, apokromatik veya fluorit olanlarda ise çok daha iyidir
- Mercek sistemleri gece boyunca oluşan sıcaklık değişmelerinden daha az etkilenirler
Mercekli Teleskopların Dezavantajları
- Tüm teleskop türleri arasında (objektif açıklığı arttıkça) en pahalı olan türdür
- Mercek çapı büyüdükçe diğer teleskoplara göre çok daha ağırlaşabildiğinden taşıması daha zordur
- Uzaktaki küçük ve sönük gök cisimlerinin (uzak galaksiler gibi) gözlemlenmesine çok uygun değildirler
- Uzun odak uzunluklarına sahip olduklarından astrofotoğrafçılığa uygun değillerdir
- Renk sapıncından etkilenirler
Aynalı Teleskopların Avantajları
- Diğer teleskop türlerine göre fiyatları daha ucuzdur
- Taşınabilirlikleri kolaydır
- Renk sapıncı yoktur
- Ay ve gezegen gözlemleri için uygundurlar
- Optik sapınçları az olduğu için oldukça parlak bir görüntü verirler
- Astrofotoğrafçılık için uygundurlar
- Sönük derin uzay cisimlerini (galaksiler, bulutsular, yıldız kümeleri gibi) gözlemlemek için idealdirler
Aynalı Teleskopların Dezavantajları
- Diğer teleskop türlerine göre daha hassas oldukları için daha fazla bakım gerektirirler
- Nesneleri ters olarak gösterdiklerinden yeryüzü gözlemleri için uygun değillerdir
- Açık optik tüp dizaynına sahip oldukları için hava akımı gibi dış etkenlerden daha çok etkilenirler
- İkincil aynaları olduğu için mercekli teleskoplardan daha fazla ışık kaybına neden olurlar
- Görüntü kenarlarında bulanıklaşma görülür
Mercekli-Aynalı (Katadioptrik) Mercekli Teleskopların Avantajları
- Tüm teleskop türleri arasında en iyi olanlarıdır
- Diğer teleskop türlerinin dezavantajlarını ortadan kaldırırken avantajlarını birleştirir
- Derin uzay gözlemi ve astrofotoğrafçılığa uygundurlar
- Ay, gezegen ve çift yıldız gözlemleri için uygundurlar
- Geniş açılı keskin görüntüler sunarlar
- Yeryüzü gözlemi ve fotoğrafçılığı için de uygundurlar
- Kapalı tüp dizaynları sayesinde hava akımlarına ve diğer dış etkenlere kapalıdırlar
- Kompakt ve taşınabilirler
- Odaklama yeteneği en fazla olan türdür
- Kullanımları kolaydır
Mercekli-Aynalı (Katadioptrik) Mercekli Teleskopların Dezavantajları
- Aynı açıklığa sahip aynalı teleskoplara göre daha pahalıdırlar
- İkinci aynaları nedeniyle, mercekli teleskoplara göre daha fazla ışık kaybına neden olurlar
Son olarak; teleskopların hareket mekanizmalarından ve gökyüzünde cisim bulmaktan bahsedelim. En basit yöntem bir tripod üzerine sabitlenmiş, yönü ve kontrolü elle sağlanan sistemlerdir. Gökyüzünde bakılmak istenilen cisim, teleskop dürbünüyle hedeflendikten sonra göz merceğinden bakılarak gözlem gerçekleştirilir. Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönme hareketinden dolayı, cismin takibi de yine elle kontrolle sağlanır. Bunun yanı sıra; hareket etmesi bir kumanda ile sağlanabilen, Dünya’nın dönme hareketi ile eş zamanlı hareket edebilen teleskoplar da mevcuttur. Gözlemi gerçekleştirilecek cismin, koordinatlarının teleskoba girilmesiyle hareket eden ya da belli başlı cisimleri otomatik olarak teleskop hafızasında bulunduran daha ileri düzeyde teleskoplar da mevcuttur. Yıldızlar ve yıldız sistemlerinin ne kadar büyük teleskoplarla bakılırsa bakılsın yine bir nokta kaynak olarak görülebildiklerini, ancak bize çok yakında bulunan Ay ve bazı gezegenlerin net görüntülerini görebileceğimizi bilmemiz gerekir.
UNUTULMAMALIDIR Kİ; EN İYİ TELESKOP, AMACINA EN İYİ HİZMET EDEN TELESKOPTUR.
astromed.com.tr , rasathane.ankara.edu.tr
