Temmuz 1969’da Apollo 11’in Ay’a inmesinin ardından ABD devam etmekte olan uzay yarışında öne geçmiş gibi görünüyordu.
Bunun üzerine Sovyetler Birliği insanlı uzay programlarının ana hedefini, yörüngeye istasyonlar göndermek olacak şekilde değiştirmeye başladı. N1 roketleri uçuşa hazır hale getirilebilmiş olsalardı 70’lerin ortasına doğru Ay’a insan gönderilmesi düşünülmekteydi ancak bu plan gerçekleştirilemedi.
Uzay istasyonu programı için bir başka tetikleyici neden de halihazırda geliştirilmekte olan Amerikan Skylab programının önüne geçme isteğiydi.
Salyut 1’in temel yapısı o sıralar geliştirilmekte olan Almaz askeri istasyonundan uyarlandı ve nihayetinde Mir Uzay üssüne kadar gidecek olan sürecin de temelini oluşturdu.
Sivil Sovyet uzay istasyonları genel olarak “DOS (Dayanıklı Yörünge İstasyonu)” olarak isimlendirilmekteydiler ancak resmi olarak tüm Almaz ve DOS istasyonları için “Salyut” ismi kullanıldı. Salyut 1 her ne kadar sivil bir istasyon da olsa üzerinde OD-4 optik görsel mesafe ölçer, roket egzoz dağıtıcılarını belirlemede kullanılan Orion morötesi cihazı ve son derece gizli Svinets radyometresi gibi çok sayıda askeri deneme gerçekleştirildi.
Salyut 1’in inşasına 1970’in başlarında başlandı ve yaklaşık bir sene sonra Baykonur Kozmodrom’una nakledildi. Birleştirme işlemlerinin kalan kısmı burada tamamlandı.
Fırlatmanın, Yuri Gagarin’in Vostok 1 ile uzaya çıkışının 10. yıl dönümüne denk gelecek şekilde 12 Nisan 1971’de gerçekleştirilmesi planlanmıştı ancak teknik arızalar nedeniyle aynı ayın 19’una kadar ertelendi.
İlk mürettebat 22 Nisan 1971’de Soyuz 10 göreviyle gönderildi ancak kenetlenme sırasında yaşanan sorunlar nedeniyle başarısız olundu ve görev iptal edildi. Mürettebat ise güvenli şekilde Dünya’ya döndü.
İkinci Mürettebat
İkinci grup mürettebat 6 Haziran’da Soyuz 11 görevi ile gönderildi. 7 Haziran’da kenetlenme gerçekleşti ve mürettebat 23 gün boyunca istasyonda kaldı. Bunun sonucunda Salyut 1, uzay çalışmaları tarihinde içerisinde insan bulunan ilk istasyon olma özelliğine kavuştu ve uzayda geçirilen süre anlamında bir rekora imza attı.
Ancak Soyuz 11’in Dünya’ya dönüşü sırasında kapsüldeki bir basınç düzenleme vanasının erken açılması sonucu mürettebatın boğularak hayatlarını kaybetmeleri ile görevin başarısına gölge düştü. Soyuz 11 mürettebatı aynı zamanda Uzay’da bulunulan süre içerisinde hayatını kaybeden ilk ve son insanlardır.
Geri Dönüş
Ağustos 1971’de istasyon daha üst bir yörüngeye çıkarıldı. Bu sırada Soyuz kapsülleri, fırlatma, kenetlenme ve geri dönüş işlemleri sırasında basınç kıyafetleri giyilmesine olanak verecek şekilde yeniden tasarlanmaktaydı. Fakat bu süreç fazlasıyla uzun sürdü ve Salyut 1 Eylül ayı itibariyle hareket kontrol gazının büyük bir kısmını kullanmış durumdaydı. İstasyonun görevinin sonlandırılmasına karar verildi ve 11 Ekim’de ana motorlar yörüngeden çıkış için son kez ateşlendi. 175 gün sonunda insanlığın ilk uzay istasyonu Pasifik Okyanus’u üzerinde yanarak yok oldu.
Salyut Programı
Birinci Nesil İstasyonlar
- DOS-2
DOS-2 29 Temmuz 1972’de fırlatıldı. Tasarımı Salyut 1 ile benzerdi. Proton roketinin ikinci aşaması başarısız oldu ve DOS-2 yörüngeye ulaşamadan Pasifik Okyanusu’na düştü.
- Salyut 2 (OPS-1, askeri)
Salyut 2 4 Nisan 1973’te fırlatıldı. İstasyon, “Salyut 2” ismine rağmen, gizli Almaz askeri uzay istasyonu programının parçası olarak ilk askeri uzay istasyonuydu ve ismi gerçek amacını gizlemek için seçilmişti. Başarılı şekilde fırlatılmasına rağmen, insansız Salyut 2 ikinci günün sonunda kabin basıncını kaybetmeye başladı ve kontrol sistemi arızalandı. Fırlatmadan 7 gün sonra, 11 Nisan 1973’te, bir arıza her iki güneş panelinin de parçalanmasına neden oldu ve istasyonun tüm enerji kaynağı ortadan kalktı. Salyut 2, 28 Mayıs 1973’te Dünya’ya düştü.
- Kosmos 557 (DOS-3)
DOS-3 11 Mayıs 1973’te, Skylab’ın fırlatılmasından 3 gün önce fırlatıldı ve Salyut ismini taşıyan bir sonraki sivil istasyon olması planlanmıştı. Yer kontrolün menzili dışındayken uçuş kontrol sistemindeki bir arıza nedeniyle yörünge düzeltme motorlarını ateşledi ve tüm yakıtını tüketti. Araç bu sırada zaten yörüngede olduğu ve Batı’nın radarları tarafından tespit edildiği için görevin adı Sovyetler Birliği tarafından “Kosmos 557” olarak duyuruldu. Bir hafta sonra tekrar Dünya atmosferine girdi ve yanarak parçalandı.
- Salyut 3 (OPS-2, askeri)
Salyut 3, 25 Haziran 1974’te fırlatıldı. Salyut 2 gibi bu da bir başka Almaz askeri uzay istasyonuydu ancak önceki askeri istasyonun aksine başarılıydı. Çeşitli keşif sensörlerinin denemeleri için kullanıldı. Yörüngeden çıkarılmadan önce, istasyonda bulunan NR-23 23 mm uçaksavar topunun denemeleri yapıldı. Kozmonotlar tarafından istasyondan bırakılan model uyduların başarıyla vurulduğu belirtildi. Bu son denemeden sonra istasyonun yörüngeden çıkarılması için talimat verildi. Soyuz 14 ile gönderilen mürettebat başarılı şekilde istasyona ulaştı. Soyuz 15 ile ikinci grup mürettebat gönderildi ancak kenetlenme gerçekleştirilemedi. 24 Ocak 1975’te Dünya atmosferine girdi.
- Salyut 4 (DOS-4)
Salyut 4, 26 Aralık 1974’te fırlatıldı. Tamamen DOS-3’ün kopyasıydı ve öncekinin aksine başarılı bir görevdi. Soyuz 17 ve Soyuz 18 tarafından taşınan iki mürettebat, bir tanesi 63 gün sürmek üzere istasyonda bulundular ve insansız Soyuz 20 kapsülü üç ay boyunca kenetlenmiş halde kaldı. Salyut 4, 2 Şubat 1977’de yörüngeden çıkarıldı ve ertesi gün Dünya atmosferine girdi.
- Salyut 5 (OPS-3, askeri)
Salyut 5 22 Haziran 1976’da fırlatıldı. Üçüncü ve son Almaz askeri uzay istasyonuydu. Gönderilen üç grup mürettebatın Soyuz 21 ve Soyuz 24 ile gönderilen ikisi başarılı şekilde istasyona ulaştı ve uzun süreler istasyonda kaldılar (Soyuz 23 ile gönderilen grup kenetlenmeyi başaramadı ve geri dönmek zorunda kaldılar). 8 Ağustos 1977’de atmosfere girdi.
Salyut 5’in ardından, Sovyetler Birliği programın sağladığı taktik avantajların maliyeti karşılamadığına karar verdi ve program sona erdirildi. Son iki Salyut istasyonu bilimsel araştırma ve prestij amacıyla hazırlandı.
İkinci Nesil İstasyonlar
1977’de ikinci nesil Salyut istasyonlarıyla önemli bir ilerleme kaydedildi. Amaç, uzay çalışmaları tarihinde ilk kez olacak şekilde istasyonlarda devamlı olarak kalınmasıydı.
Salyut 6 ve 7 genel anlamda önceki istasyonlarla benzer olsalar da çok önemli bazı değişiklikler barındırıyorlardı. Yeni istasyonlarda aynı anda iki Soyuz aracının kenetlenmesine imkan sağlayan ikinci bir bağlantı kapısı bulunuyordu. Dahası insanlı Soyuz araçları temel alınarak; istasyona hava, su, yemek, giysi, posta gibi temel yaşam malzemeleri ve diğer ihtiyaçları taşıyacak olan Progress ikmal aracı geliştirildi. Progress aracı bir kapıya kenetlenirken mürettebatın Soyuz aracı diğer kapıya kenetlenmiş halde kalabiliyordu.
- Salyut 6 (DOS-5)
Salyut 6, 29 Eylül 1977’de fırlatıldı ve 1977 ile 1981 arasında beş tanesi uzun süreli, on bir tanesi kısa süreli konaklayan on altı grup mürettebata ev sahipliği yaptı. Kısa süreli mürettebatların arasında Interkosmos programı dahilinde bulunan yabancı kozmonotlar da vardı ve uzayda Birleşik Devletler ya da Sovyetler Birliği vatandaşı olmayan ilk insan, ilk siyahi ve ilk Hispanik insan, ve ilk Asya’lı insan gibi pek çok ilklere imza atıldı. 3. Uzun süreli Salyut 6 mürettebatı istasyona insansız bir kargo aracı tarafından taşınan 10 metrelik bir radyo teleskop yerleştirdiler.
İstasyonun yaşama alanında artan küflenme ve benzeri zorluklar nedeniyle Salyut 6, 29 Temmuz 1982’de yörüngeden çıkarıldı.
- Salyut 7 (DOS-6)
Salyut 7, 19 Nisan 1982’de fırlatıldı. Salyut 6’ya yedek olarak ve benzer özelliklerde ve ekipmana sahip olarak inşa edilmişti ancak çok sayıda gelişmiş özelliğe sahipti. İstasyon sekiz yıl ve on ay süresince yörüngede kaldı, altı uzun süreli, içerisinde Interkosmos programına dahil olan Fransız ve Hint kozmonotlarda bulunan dört grup da kısa süreli mürettebata ev sahipliği yaptı.
12 Şubat 1985’te, içerisinde mürettebat bulunmadığı bir sırada Salyut 7 ile iletişim kesildi. Elektrik sorunları nedeniyle istasyon arızalanmış, tüm sistemler kapanmış ve yörüngesinden kaymaya başlamıştı. Haziran 1985’te Soyuz T-13 göreviyle gönderilen kozmonotlar istasyonu tamir etmeyi ve tekrar işler hale getirmeyi başardılar.
Salyut 7’den yeni Mir uzay istasyonuna ekipman taşıyan Soyuz T-15 istasyonu ziyaret eden son görevdi. Bu şu ana kadar iki uzay istasyonu arasında gerçekleştirilen tek uçuştur. Salyut 7, 7 Şubat 1991’de yörüngeden çıkarıldı.
- Mir Ana Modülü (DOS-7)
İnsanlı görevlerine 1986 ile 2000 yılları arasında devam eden ilk modüler uzay istasyonu Mir’in ana modülü olan DOS-7, Salyut 7 projesinin çalışmaları devam ederken geliştirilmekteydi.
İstasyon gelişmiş bilgisayarlar ve güneş panelleri ve her biri bireysel kabinlere sahip iki kozmonot için konaklama alanı bulunduruyordu. Mir ana modülünde, istasyon modülleri ve ziyaret eden araçlar tarafından kullanılmak üzere altı adet bağlantı kapısı bulunuyordu.
- Zvezda ISS Servis Modülü (DOS-8)
Mir-2 projesine evrilen ve Mir’in yerini alması planlanan DOS-8, nihayetinde Uluslararası Uzay İstasyonu (ISS) Zvezda Servis Modülü halini aldı ve Almaz tasarımlarından türetilen Zarya modülüyle birlikte ISS’in çekirdeğini oluşturdu.
1971 ve 1986 yılları arasında devam eden Salyut programı kapsamında uzaya gönderilmiş, bazısı başarısız ve bazısı başarılı olmuş sivil ve askeri araçlar sayesinde pek çok ilk gerçekleştirilmiş, pek çok rekor kırılmış, gerçekleştirilen bilimsel çalışma ve deneyler ile Mir ve nihayetinde Uluslarası Uzay İstasyonu’na ulaşan süreçte ve genel anlamda pek çok keşifler gerçekleştirilmiştir.
